مقام maqâm اصطلاحی درموسیقی ایران كه حدوداً تا دو سده‌ی اخیر بامفهوم واژه‌ی كنونی «دستگاه» و نیز به معانی لحن، آهنگ، آهنگ اصلی، دستگاه اصلی مورد استفاده بوده است. امروزه هم گاها در موسیقی ملی و غالباً درموسیقی نواحی بكار برده می‌شود.
راستی بستان مقام دلنواز است این زمان خوش نوایی در مقام دلنواز آغاز كن «جماالدین سلمان» (از آنندراج)
از اولین زمان بكارگیری این واژه درموسیقی ایرانی (و توسط چه كس یاكسانی)اطلاعی در دست نیست اما بی‌شك در مقیاس واژه‌های كهنی چون خسروانی بكاررفته واین جایگزینی مربوط دوره‌ی میانی اسلامی است.
واژه‌ی مقام با تلفظ‌های گوناگونی مثل؛ «موقام»(در موسیقی آذربایجان)، «مِقوم»məqom (در لری)، «مُقوم» (خراسانی)، «قام» و «مقام»(كردی)، «مَكام»(اُزبكی،تاجیكی)و… در سراسر پهنه‌ی ایران بزرگ حاكی از استفاده‌ی فراگیر و محوری آن در دورانی طولانی (شاید از نیمه‌ی دوم دوره‌ی اسلامی تا حدود دو قرن اخیر) است؛
«از لحاظ تاریخی مفهوم مقام، اولین بار در قرن هشتم هجری (چهاردهم میلادی)، در فرهنگ موسیقی اسلام عمومیت پیدا می‌كند. قبل از این تاریخ فارابی و ابن‌سینا در آثار خود تركیبات متفاوت گروههای اصوات را «اجناس» (مفرد؛ جنس) و تشكیل آنها را بصورت توالی اكتاو «جماعه» نام می‌دهند. بعدها صفی‌الدین اُرموی به جای آن مفهوم دور (جمع؛ ادوار) را به‌كار می‌برد. وی در رساله الشرفیه گروههای اصوات را كه به صورت اكتاو شكل می‌گیرند «شَدْ» می‌نامد. او دركتاب الادوار اضافه می‌كند كه به ادوار فقط شدود گفته نمی‌شود بـلكه به انـواع بخصوصی از ادوار، آواز و انـواع دیـگر آنها كه نام مخصوصی ندارند، مركب گویند» (مسعودیه، محمدتقی ۱۳۸۳: ۶۶). در اكثر كتب و رساله‌ها و در فرهنگ‌های اطراف، این واژه به معانی گوناگون بكارمی‌رود: مفهوم تحت اللفظی مقام در موسیقی تركیه عبارت از جایگاه مشخص اصوات ملودی است. این معنی از این جهت اهمیت دارد كه در موسیقی سنتی تركیه اصوات خود مستقلانه عناوین مقام را دارا هستند (همان ۶۷).
برای ادامه مطلب رجوع شود به دفتر سوم “ریشه شناسی چند واژه ی موسیقی” اثر “اکبر یاوریان”
برای تهیه این کتاب می توانید از اینجا اقدام نمایید.