نی = نای
این ساز، یکی از میراث های کهن ترین سازهای بادی جهان است که براساس برخی تئوری ها، شکل های نخستین آن می تواند اولین ابداع و اختراع بشر برای ایجاد صدای موسیقایی باشد.
برای اثبات تقدم سازهای بادی بر زهی ها (یا برعکس) هنوز هم بطور جدی اختلاف نظرهایی وجود دارد. همان طور که در نوشتار پیرامون «تار» هم گفته شد، گروهی با استناد به مدارک و شواهدی بازمانده از دوره های ماقبل تاریخ، معتقدند اولین ابزار تولید صدا در کسوت اولین ساز ابداعی بشر، شاید نوعی ساز بادی بوده که از شاخ حیوانات ساخته شده است. این سازها، تک صدا و در مقام نفیر یا بوق و با نام هایی از همین تبار (ابتدا) برای تأمین حیات و ارتزاق و پیام رسانی استفاده می شده اند.
بر اساس یک تئوری، گونه ی نخستینی از این ساز بادی، وسیله ای برای تولید صدای یک نوع پرنده بوده تا به محل شکار خوانده شود و سپس از همان شاخ زوبین مانند برای پرتاب به سوی شکار استفاده می شده است!
در کنار این نظریه ها، مقیاس «کمان موسیقی» به عنوان نیای سازهای زهی، اساس نظریه ی دیگری است که طی آن ابداع این گونه سازها را متقدم می داند. کاربرد زنبورک مانندی از این کمان که در آن می دمیده اند و برای شکار از آن استفاده می کرده اند، می تواند پیوند و انگیزه ای مشترک میان این دو شکل از ساز برای ما فراهم آورد.
به هر حال آنچه مسلم است نای (یا حنجره) انسان و تأثیرپذیری آن از اصوات زیبای طبیعی که از صدای پرندگان، آبشارها و وزش باد بر برگ درختان، به وی الهام می شده است، می تواند اولویتی ویژه برای سازهای بادی در این مقوله ایجاد کند. این اولویت در طول تاریخ دیده شده است، چنانچه هزار و صد سال پیش ابونصر فارابی نیز حلق آدمی را اشرف آلات موسیقی بشمار آورده و متذکر شده است: بعد از آن (حلق) ذوات النفخ، خصوصاً نای.
بر این اساس انتظار می رود در میان آثار بازمانده از اعماق روزگاران ماقبل تاریخ، نشانه هایی از پرداخت بشر به چنین سازی مشاهده شود.
آنچه تاکنون بدست آمده، نشان می دهد: قدیمی ترین ساز بادی که می تواند نیای کهن فلوت و نی امروزی باشد در دهکده ای در آلمان کشف شده است. در گزارشی که اخیراً رسانه ها به آن پرداختند آمده است: باستان شناسان در دهکده Ach در جنوب آلمان فلوتی به قدمت ۳۵هزار سال کشف کرده اند که عنوان قدیمی ترین ابزار موسیقی جهان را گرفته است. این فلوت که متعلق به دوران پارینه سنگی است، طولی برابر با ۲۲ سانتیمتر و قطری ۲/۵ سانتیمتری دارد و از استخوان های یک کرکس ساخته شده است. بر روی این ساز چند سوراخ وجود دارد و چنان می نمایاند که به مانند سازهای کنونی به منظور انگشت گذاری و تغییر صدا و فرکانس تعبیه شده اند.
اما به نظر می رسد قدیمی ترین تصویری که از یک ساز بادی و نوازنده آن در ایران موجود است، مربوط به تصویر مُهری است که در کاوش تپه چغامیش خوزستان توسط پرفسور دلوگاز و پرفسور هِلِن.جی.کانتور بدست آمد…
در گزارش این دو پژوهنده پیرامون مُهر یاد شده آمده است: «در این نمونه های هنر تصویری، با همه ی اهمیتی که از نظر حالت هنری و آگاهی ما به زندگی این دوران دارند، دارای ارزش هایی هستند بسی از این بالاتر و درست تر بگوییم، سند نخستین دستاوردهای بشری هستند که ارزش جهانی داشته اند. یکی از این نمونه ها، نخستین سندی است که بشر از موسیقی به عنوان شکل هنر سازمان یافته دارد. این تصویر یک گروه نوازنده را نشان می دهد که در واقع پیشرو ارکسترهای امروزی را مجسم می کند. بر روی بسیاری از این تصویرها چنگ بزرگی دیده می شود که پشت سر آن نیم رخ نوازنده ای زانو زده است»
افزون بر چنگ نواز این تصویر، نفر دومی دیده می شود که با دست های باز رو به جلو در حال طبل نوازی است و نفر سوم دو شاخ در دست دارد؛ یکی از شاخ ها را با حالت نواختن در دهان گرفته و یکی دیگر را با دست دیگر مهار کرده است و چنین بنظر می رسد متناسب با اجرای گروه با هر یک محدوده ای از صدا و یا نوعی از صدا را ایجاد می کرده است.
این فرم از نوازندگی برای این ساز بادی، در این مُهر، گویای آن است که چنین کاری، سیر تکامل فراوانی را پشت سر گذاشته، تا به این مرحله از همنوازی و کاربرد دو ساز (=دونای) رسیده است.
به هر حال از زمان بکارگیری این ساز در ارکستر یاد شده (که گاه تا حدود ۶۵۰۰ سال تخمین زده می شود)، تا حدود دو قرن پیش (که عصر نی نوازی نوین آغاز می شود)، تاریخ این ساز و هم خانواده های آن، به مانند دیگر پدیده ها و ارکان فرهنگی و هنری این سرزمین، دستخوش حوادث و تغییرات بسیاری شده و دوره های دگرگونی و اوج و حضیض های فراوانی را سپری کرده است…